ज्वारी हे भारतातील प्रमुख खरीप आणि रब्बी हंगामातील पीक आहे. कमी पावसामध्येही तग धरणारे हे पीक योग्य खते आणि व्यवस्थापन मिळाल्यास भरघोस उत्पादन देऊ शकते. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी खतांचे प्रमाण, वेळ आणि योग्य पद्धतीने वापर करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते.
१. जमिनीची तपासणी करा
खतांचा वापर करण्यापूर्वी शेतकऱ्यांनी आपल्या जमिनीची तपासणी (मृदा परीक्षण) करणे फार आवश्यक आहे. कारण यामुळेच जमिनीत उपलब्ध असणाऱ्या अन्नद्रव्यांची अचूक माहिती मिळते आणि खतांचे अचूक प्रमाण ठरवता येते.
२. ज्वारीसाठी आवश्यक खते –
ज्वारी पिकाच्या वाढीसाठी खालील प्रमुख अन्नद्रव्यांची आवश्यकता असते –
अन्नद्रव्य | महत्त्व |
नत्र (N) | झाडाची वाढ व हरितद्रव्य निर्मितीसाठी |
स्फुरद (P) | मुळांची वाढ व दाण्यांची घडण |
पालाश (K) | दुष्काळ प्रतिकारशक्ती व दाण्यांचा दर्जा |
३. खतांचे शिफारसीत प्रमाण (प्रति हेक्टर)
(सरासरी काळी जमिनीत, मध्यम उत्पादनक्षमतेच्या परिस्थितीत)
खताचा प्रकार | प्रमाण (प्रति हेक्टर) |
नत्र (N) | 80 किलो |
स्फुरद (P₂O₅) | 40 किलो |
पालाश (K₂O) | 40 किलो |
टीप: मृदा परीक्षणावर आधारित प्रमाणात थोडाफार बदल होऊ शकतो. शेतकऱ्यांनी आपल्या स्थानिक जागेचा विचार करून योग्य तो निर्णय घेऊन खतामध्ये थोडाफार बदल करावा.
४. खतांचा वापर कधी करावा?
१. पेरणीवेळी:
संपूर्ण स्फुरद व पालाश
नत्राचे ५०% (अर्थात 40 किलो/हे.)
पेरणीवेळी/बैलामागे या खताचा फेकून योग्य प्रमाणात वापर करावा
२. टॉप ड्रेसिंग ( पीक उगवल्यावर २५-३० दिवसांनी):
उरलेले ५०% नत्र (40 किलो/हे.)
पीक उगवल्यानंतर साधारणतः २५-३० दिवसांनी उरलेल्या खताचा वरिलप्रमाणे पाणी देण्याच्या अगोदर या खताचा वापर करणे जास्ती फायदेमंद ठरेल.
५. सूक्ष्म अन्नद्रव्ये (जरुरीप्रमाणे)
Zinc: उणीव असल्यास झिंक सल्फेट @ २५ किलो/हे.
गंधक (Sulphur): सल्फरयुक्त सिंगल सुपर फॉस्फेट वापरल्यास गंधक मिळते.
बोरॉन, लोह व मॅग्नेशियम: फॉलीयर स्प्रे स्वरूपात आवश्यकता असल्यास द्यावे.
६. सेंद्रिय खतांचा वापर (सर्वात महत्वाचे) –
शेणखत / कंपोस्ट: ५-१० टन/हे.
जैविक खते: जसे की अझोटोबॅक्टर, पीएसबी कल्चर वापरणे फायदेशीर.
यामुळे मातीची सुपीकता सुधारते आणि रासायनिक खतांची गरज कमी होते.
ज्वारीच्या भरघोस उत्पादनासाठी योग्य वेळेवर व संतुलित खत व्यवस्थापन केल्यास शेतकऱ्यांना खूप फायदा होऊ शकतो. मृदा चाचणी, पेरणीवेळी बेसल खत आणि नंतर टॉप ड्रेसिंग केल्यास उत्पादनात नक्कीच वाढ होईल. याशिवाय सेंद्रिय खते व सूक्ष्म अन्नद्रव्यांचा योग्य वापर केल्यास जमीनही सुपीक राहते.